Theo quan điểm duy vật biện chứng, kiến trúc được xem là một lĩnh vực đặc thù của đời sống xã hội, là sự hòa quyện giữa văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Nó vừa mang giá trị nghệ thuật, vừa gắn liền với đời sống thường nhật, đồng thời dựa trên nền tảng kinh tế và khoa học – kỹ thuật của đất nước. Từ cách nhìn này, khi bàn về “những yếu tố dân tộc – hiện đại trong kiến trúc”, cần trước hết làm rõ tính dân tộc và khía cạnh hiện đại trong lý luận kiến trúc.
Thứ nhất, phải xác định vị trí của kiến trúc trong sự phát triển lực lượng sản xuất xã hội. Điều này bao gồm vai trò của quy hoạch vùng lãnh thổ như một giải pháp then chốt để phát triển kinh tế có kế hoạch, cân đối và bền vững, cũng như mối liên hệ giữa kiến trúc công nghiệp và sự phát triển quan hệ sản xuất. Việc mở rộng công nghiệp – đặc biệt là công nghiệp nặng – cần dựa trên khai thác tài nguyên, sử dụng lao động hợp lý, đồng thời thúc đẩy tiến bộ công nghệ và tăng năng suất.
Thứ hai, kiến trúc không thể tách rời tiến bộ khoa học – kỹ thuật. Kỹ thuật xây dựng và công nghiệp hóa xây dựng vừa là công cụ mạnh mẽ để hiện thực hóa chức năng xã hội của kiến trúc, vừa là động lực cách mạng thúc đẩy kiến trúc phát triển. Do đó, lý luận kiến trúc cần khẳng định vai trò của khoa học – kỹ thuật trong việc nâng cao chất lượng công trình, đáp ứng yêu cầu kinh tế và nguyên tắc tiết kiệm trong đầu tư xây dựng. Kiến trúc ngày nay, vì thế, luôn mang tính hiện đại – song song với việc phải làm rõ tính dân tộc.
Thứ ba, cần phân tích ý nghĩa xã hội của kiến trúc trong việc hình thành lối sống mới và nền văn hóa mới ở Việt Nam. Kiến trúc góp phần cải tạo không gian sống đô thị và nông thôn, xây dựng kiểu nhà ở mới gắn với các công trình công cộng như trường học, nhà trẻ, nhà văn hóa, trung tâm thương mại… nhằm đáp ứng nhu cầu đời sống, giáo dục và bình đẳng xã hội. Bên cạnh đó, kiến trúc còn phải dung hòa sự đa dạng văn hóa – dân tộc và điều kiện tự nhiên của từng vùng lãnh thổ, đặc biệt là khí hậu nhiệt đới gió mùa, vật liệu truyền thống và nghề thủ công lâu đời – những yếu tố tạo nên bản sắc riêng của kiến trúc Việt Nam.
Đình làng Đình Bảng - Công trình kiến trúc dân gian đặc sắc (Ảnh: VnExpress)
Nhà Rông Kon Jơ Dri, Kon Tum (Ảnh: VnExpress)
Việc đáp ứng những yêu cầu đặt ra cho kiến trúc là nhiệm vụ thường xuyên, lâu dài và cần được triển khai ngay trong thực tiễn sáng tạo. Đó cũng chính là quá trình hiện thực hóa tính dân tộc trong kiến trúc.
Tính riêng biệt của kiến trúc mỗi dân tộc luôn cần được bảo tồn và làm giàu qua từng giai đoạn phát triển. Mỗi thời kỳ đặt ra những thách thức mới, đòi hỏi sự sáng tạo không ngừng để vừa giữ gìn bản sắc, vừa đáp ứng yêu cầu hiện đại – nghĩa là phù hợp với điều kiện của đời sống văn hóa mới.
Tính dân tộc trong kiến trúc không chỉ thể hiện ở hình khối, mô típ trang trí hay giải pháp bề ngoài. Việc gắn ghép máy móc vài chi tiết dân gian vào phong cách cổ điển phương Tây không thể hiện giá trị nghệ thuật dân tộc đích thực. Thực tế này từng xuất hiện ở Liên Xô trong các thập niên 1940–1950 với xu hướng phục cổ, chiết trung, và đã bị phê phán, điều chỉnh. Do đó, cần phân biệt giữa “vốn dân tộc chân thực” và “phong cách nhất thời”. Nhiều kiến trúc sư đã dành công sức nghiên cứu kiến trúc dân gian để khai thác giá trị tạo hình và bản sắc văn hóa làm nền tảng sáng tạo kiến trúc dân tộc.
Những chỉ dẫn của Lê-nin về mối quan hệ giữa hai nền văn hóa cho thấy rõ sự phát triển tính dân tộc phải gắn với thành tựu quốc tế của kiến trúc. Kiến trúc dân tộc không tồn tại tách biệt, mà vừa góp phần làm giàu văn hóa nhân loại, vừa mở rộng giao lưu, phá bỏ khoảng cách dân tộc, khẳng định vai trò của từng dân tộc trong tiến trình chung. Theo Lê-nin, xu thế lịch sử gắn với nền sản xuất lớn tất yếu dẫn tới sự mờ nhạt dần những rào cản dân tộc, thúc đẩy sự hội nhập và chuyển hóa từ chủ nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội.
Tuy vậy, cần nhận thức sự khác biệt về điều kiện phát triển giữa các quốc gia. Có nước đạt trình độ công nghiệp cao, có nước từng là thuộc địa hoặc nửa thuộc địa nay mới bước vào con đường xã hội chủ nghĩa. Ở Việt Nam, vấn đề kế thừa và phát huy vốn dân tộc trong kiến trúc càng trở nên cấp thiết, mang tính quyết định, đặt trong bối cảnh nền kinh tế và văn hóa – xã hội hiện tại.
Nhắc đến vai trò kiến trúc trong sự phát triển lực lượng sản xuất và tác động của tiến bộ khoa học kỹ thuật cũng chính là khẳng định tính hiện đại của kiến trúc – một đặc trưng tất yếu. Song, điều cần đặc biệt quan tâm là tính dân tộc, nhất là trong hoàn cảnh nước ta. Bản sắc dân tộc chỉ thực sự có giá trị khi được hiện đại hóa. Nền kiến trúc Việt Nam phải vừa mang tinh thần dân tộc, vừa đáp ứng yêu cầu hiện đại. Điều này đòi hỏi củng cố nhận thức của đội ngũ kiến trúc sư, đồng thời tăng cường nghiên cứu khoa học, đào tạo và thực hành sáng tạo để xây dựng một nền kiến trúc dân tộc – hiện đại đích thực.
Công trình Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Bắc ở Thái Nguyên thể hiện sự giao thoa độc đáo giữa kiến trúc hiện đại và bản sắc truyền thống. (Ảnh: Wikipedia)
Phải chăng việc đặt nặng yêu cầu “kiến trúc trước hết phải hiện đại” chẳng khác nào quan niệm “phò mã phải tốt áo”? Hậu quả của sự mờ nhạt bản sắc dân tộc trong kiến trúc trên nhiều vùng lãnh thổ từ Bắc chí Nam liệu có bắt nguồn từ việc quá nhấn mạnh yếu tố hiện đại? Ở một số nơi, hiện tượng “tiếp thu” hình thức kiến trúc mới của nước ngoài qua các tạp chí cũng phần nào cho thấy sự lúng túng trong cách làm cho “phò mã tốt áo”.
Nếu xem hiện đại là yếu tố tiên quyết, vô hình trung có thể dẫn đến suy nghĩ rằng tính dân tộc chỉ là thứ yếu – một quan niệm sai lầm. Thực tế, cần nhìn lại những nỗ lực hiện nay: từ đào tạo kiến trúc sư, nghiên cứu khoa học – lý luận cho đến sáng tác của nhiều thế hệ kiến trúc sư, đều ít nhiều hướng tới việc tìm hiểu, khai thác và phát triển truyền thống dân tộc trong kiến trúc.
Vấn đề đặt ra là phải xác định đúng vị trí, đúng tầm vóc của hai khái niệm “dân tộc” và “hiện đại” trong kiến trúc, coi đó là định hướng chỉ đạo sáng tác. Có lẽ, cách tiếp cận phù hợp nên là: “Khai thác và phát triển truyền thống dân tộc trong kiến trúc” hoặc “Khai thác và hiện đại hóa truyền thống dân tộc trong kiến trúc”.