Dù có nét tương đồng với kiểu nhà truyền thống ba gian, tuy nhiên kiến trúc nhà thờ họ lại sở hữu những yêu cầu riêng biệt về quy mô, kết cấu, công năng và phong thủy. Để đảm bảo đúng bản sắc văn hóa và công năng sử dụng, việc tuân thủ các tiêu chuẩn thiết kế là vô cùng quan trọng.
1. Nguyên tắc thiết kế nhà thờ họ theo kiến trúc truyền thống
Kiểu dáng nhà thờ họ thường mang đậm nét của kiến trúc dân gian Việt Nam xưa, tuy nhiên mỗi công trình đều được tính toán kỹ lưỡng dựa theo nhu cầu và điều kiện tài chính của dòng họ.
Về diện tích và quy mô: Không có quy định cứng nhắc về diện tích, nhưng phổ biến trong khoảng 60–80m². Nhà thờ họ thường được xây từ 3–5 gian, có thể là một tầng với 4 mái, hoặc hai tầng 8 mái tùy theo mức độ đầu tư. Gian giữa thường rộng khoảng 5,5m, các gian bên khoảng 2,7m.
Phần mái: Kiểu mái truyền thống như hai mái, bốn mái hay tám mái đều có đặc điểm riêng. Mái nhà thờ họ thường chiếm đến 2/3 chiều cao mặt đứng, phần đuôi mái được vút cong tạo cảm giác thanh thoát, nhẹ nhàng. Với kiểu bốn hoặc tám mái, các góc mái thường uốn cong và nâng lên tạo nên vẻ trang nghiêm, cổ kính.
Trang trí mái: Các hoa văn như Mặt Nguyệt, Đại tự, mây cuốn, hay con giống như con kìm, con sô, con náp… thường được đặt trên đỉnh mái, bờ nóc, thể hiện tính linh thiêng và trang trọng. Những chi tiết trang trí này thường mang tính biểu tượng, thể hiện khí chất và văn hóa của ngôi nhà.
Chạm khắc: Hoa văn chạm khắc trên hệ vì kèo, cột, xà rất tinh tế, thường là hình ảnh tứ linh, tứ quý hoặc họa tiết hoa sen, mây lượn. Gỗ tự nhiên vẫn được ưa chuộng, nhưng hiện nay cũng có thêm lựa chọn bằng bê tông giả gỗ để tiết kiệm chi phí mà vẫn giữ được thẩm mỹ.
Dùng thước tầm: Đây là công cụ đo đạc cổ truyền, thường làm bằng tre, dùng để định chuẩn kích thước cho các bộ vì kèo và khung nhà. Thước tầm mang ý nghĩa phong thủy, giúp đảm bảo tỷ lệ hài hòa giữa con người và công trình.
2. Tiêu chuẩn kết cấu nhà thờ họ
Cấu trúc nhà thờ họ rất đặc trưng, tuân theo hệ khung gỗ truyền thống Việt Nam:
Cột trụ: Có ba loại chính là cột cái (chính giữa), cột con (bên hông), cột hiên (phía ngoài). Cột thường có tiết diện tròn, to ở giữa để chịu lực. Các cột đều đặt trên chân đế, không chôn sâu như nhà ở thông thường.
Vì kèo: Là bộ khung cơ bản của mái nhà, thường ghép thành từng nhịp (gian). Mỗi vì kèo bao gồm hệ thống xà ngang, xà ngưỡng tạo nên khung chịu lực vững chắc.
Hệ xà: Bao gồm xà lòng (liên kết cột cái), xà nách (nối cột cái – cột con), xà thượng, xà hạ, xà tử và xà hiên, mỗi loại giữ vai trò liên kết và chịu lực khác nhau.
Kẻ và bẩy: Đây là hệ thống dầm chéo, giúp đỡ mái và tạo sự ổn định. Kẻ ngồi nối từ cột cái sang cột con, kẻ hiên từ cột con sang cột hiên. Bẩy là hệ dầm đỡ mái sau hoặc mái hiên.
Dui, mè, hoành: Là các thanh xếp theo thứ tự từ to đến nhỏ, gác lên nhau để đỡ mái ngói. Hoành là dầm chính, dui là dầm phụ gác chéo theo mái, mè là thanh nhỏ nằm ngang.
Các chi tiết đặc biệt: Như con rường, con lợn, rường cụt – là những dầm gối đỡ mái dạng tầng, giúp mái vững chắc và có độ dốc chuẩn. Ngoài ra còn có các chi tiết truyền thống như cửa bức bàn, con tiện, đầu đao… góp phần hoàn thiện nét cổ kính cho công trình.
3. Phân chia công năng hợp lý trong nhà thờ họ
Tùy theo số lượng gian mà không gian chức năng sẽ được phân bổ khác nhau. Với mẫu nhà thờ họ 3 gian truyền thống:
Gian giữa: Là không gian chính để đặt bàn thờ tổ tiên. Bàn thờ thường có 2 hoặc 3 cấp, gồm bàn án hành, bàn ô sa, khám thờ, ngai thờ… được bài trí đầy đủ lễ vật.
Hai gian bên: Một bên thường để thờ bà cô, ông mãnh – những người mất trẻ trong dòng họ. Bên còn lại có thể thờ các chi trưởng, mẹ Việt Nam anh hùng, hoặc bài vị các đời trước.
Nhà ngang phụ: Được xây dựng song song hoặc vuông góc với nhà chính, dùng làm nơi đón khách, tổ chức họp họ, cúng giỗ, nấu nướng hoặc nghỉ ngơi. Tùy vào nhu cầu sử dụng mà nhà ngang có thể chia thêm các gian nhỏ như bếp, phòng khách, kho…
4. Tiêu chuẩn phong thủy trong thiết kế nhà thờ họ
Phong thủy đóng vai trò then chốt khi thiết kế nhà thờ họ. Một vài nguyên tắc quan trọng cần tuân thủ gồm:
Vị trí đất: Chọn đất có long mạch tốt, địa thế cao ráo phía sau, thoáng đãng phía trước, thế đất “tựa sơn nghênh thủy”, hợp với tuổi của trưởng họ để mang lại phúc lộc cho con cháu đời sau.
Hình thể tổng thể: Hình dáng phổ biến là theo chữ “Đinh” hoặc “Công”. Ngoại cảnh xung quanh như đường sá, nhà ở, cây cối cũng cần được xem xét để hài hòa về tổng thể.
Bố trí không gian thờ cúng: Đặt ban thờ tổ tiên ở chính giữa, hai bên là các bàn thờ phụ. Các vật phẩm thờ phải sắp xếp đúng vị trí, không phạm cấm kỵ trong tín ngưỡng dân gian.
Tổng kết:
Thiết kế nhà thờ họ là công trình vừa mang tính kiến trúc vừa là sự kết nối văn hóa, tâm linh của một dòng tộc. Dù có nhiều thay đổi về vật liệu, kỹ thuật hiện đại nhưng những tiêu chuẩn truyền thống vẫn cần được gìn giữ để đảm bảo tính bền vững, linh thiêng và ý nghĩa của công trình.